Kinsto wol omgean mei de mutaasjes yn ús libben, de golfbewegings fan âld-nij-makke gewoanten, de heisa en ’e hektyk yn ’e media en de min te brûken gaos om ús hinne? Oer it algemien kin ik der wol mei omgean, mar dan ha ik it oer feroarings fan heul tichtby, sis mar de sljochtwei hinne dingen fan ’e dei. Wat fierder fan myn bêd, wat mear my alles boppe de pet giet. Myn sicht op ’e tsunami fan grouwélige stommiteiten op it wrâldske toaniel bliuwt beheind. Wat soe myn argewaasje oer saken dy’t ik as lytsmantsje net feroarje kin my nammentlik mear opsmite as frustraasjes en depresjes, pineholle of ûnferskilligens?  Wy, de modale jannen mei de pet, wy binne ommers feitlik net folle mear as it stadich swevend plankton yn ’e oseaan, foer foar walfisken, wat binne wy mear as it ta slaaf makke finansjeel potinsjeel fan big tech? Ik meitsje my gjin yllúzjes, dus woe ik it hjir hjoed mar ha oer wat lytsskalich barren op myn eigen stipke yn dizze healwize wrâld, oer dy iene deagewoane oaze dat sûnt minskewitten as Ald- en Nijhoarne op ’e kaart stiet.

Us moraal wol ha dat wy wiisheid net echt leare kinne út boeken, mar foaral troch ús fûleindich yn it libbensgewoel te jaan: der op út, oan- en trochpakke, iepen stean en ’e kop stjitte, leare, ûnderfine, skrieme en laitsje, fjochtsje en leavje, pine en wille, sêft wêze en ferhurdzje, leven en libben meitsje, de dea yn ’e eagen sjen, skea en skande opstekke ensafuorthinne. Us hiele libben binne wy drok dwaande om ’e skonken ûnder it gat te hâlden en mar hoopje dat der mei de tiid in pear kromkes libbenswiisheid eigen makke is. Dat we úteinlik akseptearje kinne wat wy grosso modo al dy jierren sa al útfretten hawwe. Dat wy tefreden wêze kinne mei wa’t wy stroffeljendewei wurden binne. Want stiet net as in wolkje boppe alle widzen skreaun dat in libben doel en sin hawwe moat?

(Mei it ek ris in kear yn it Hollânsk? Boekhannel Grimbergen yn Lisse foar de tredde kear in wedstriid útskreaun yn it ramt fan it boekewiketema. Dit jier wie dat ‘Je moerstaal’. No woe ik net mei in ferhaal oer of yn it Frysk oankomme, dat ik ha wat oars betocht. Sneon wie it bekendmeitsjen fan ’e útslach, mei as earste priis ‘ivige rom yn 'e bollestreek’.

It begûn sa moai. Fjouwer, fiif moanne tefoaren hie ik by de ANWB foar de Frânske autorûtes al in tolbadge oanskaft om ús te hoedzjen foar stress en oar lijen by dy ferrekte tolpoartsjes. Want it is sjesa, de tolwegen dêr ride o sa geryflik, mar kom der earst mar ris op. Nee, dan dizze kear, mei ús doaske efter it foarrút riden wy mei in gonkje fan sa’n tritich kilometer op ’e slachboom ôf, dat op in ôfstân fan mear as tsien meter automatysk en hielendal fansels as in wûnder omheech gie om sa de meterslange files fan frije Frânsen yn ’e rigen links en rjochts lekker puh moai sûnder ien kear ho te hâlden foarby te stowen. Wat in weelde, seine wy as opteine bern ûnder inoar, kommende tsien jier alle kearen wer nei Frankryk, hoe faker en fierder hoe fleuriger.

Wat hasto dochs nuvere opfettings yn dyn rariteitekabinet, Lomme. Nim no de reden dy’tst neamst foar dyn amper mear skriuwen, te witten datst gjin ynspiraasje fine kinst. Wat, gjin ynspiraasje...? Omkoal! Om elke hoeke en sels yn eigen tún lizze tal fan manjefike foarbylden fan ynspiraasje samar foar it opskeppen. Ast der mar foar iepenstiest. Sil ik dy sjen litte.

Nei jierren fan ûnderfining ha’k leard dat ik it bêste strike kin as ik op ’e soudersliepkeamer allinnich bin, mei genôch tiid om ’e hannen, myn eigen muzyk op ’e eftergrûn en waarme sinnestrielen dy’t myn hannen yn folsleine loksilligens faasje en rjochting jout. Earst myn oerhimden en, sa’t ik fan Beppe Dútslân leard ha, te begjinnen mei de kraach, dan de mouwen om dêrnei tusken de knoopkes troch de ûnderkant glêd te striken, dat in pear dagen by de broek yn wat it krûkeljen oangiet it meast te lijen hân hat.

Wat sykje wy yn 'e eagen fan ferstoarne famyljeleden? Hoefolle leed of minsklikheid se ûnderfûn hawwe, of wa’t se wiene en hoe’t wy har weromkenne wolle? Wolle wy ‘in oantinken út de siel van dy minsken’ fine, miskien yn in besykjen om foar eigen hâldfêst sinnige antwurden te krijen? Of is it mear om ús eigen wissichheden feilich te stellen? Nuver net, dat sokke fragen oer doetiids mear belang en betsjutting krije al nei’t wy âlder wurde. Blykber hawwe wy tsjintwurdich mear of faker ankers nedich yn it libben. Of piketpealtsjes, op ús hieltyd kronkeliger en diziger paadsje oan it ein fan ús libben foar de dea út. Beppe har libbensmotto wie dat se harsels it bêste mar wat dom hâlde koe, yn 'e oertsjûging dat se sa it fierst yn it libben komme soe.  Alteast, sa hat se it my in kear ferteld, ferpakt as goed bedoelde rie. Ik snapte der neat fan. Jier of santjin moat ik doe west hawwe, ik tocht yn myn adolessinte healwizichheid te witten dat it selsbewust útdragen fan kennis en wissichheid in better doel wie as it te keap rinnen mei eigen ûnnoazelens.

It portrettearjen fan ús beppe. Dat slagget net yn ien kear. Wis, it liket miskien wol aardich yn ferliking mei har foto dy’t ik fan dy krigen, mar har karakter is my net nei’t sin. Der is wat mei it kontrast, mar benammen it smûlwurk (fan it skilderwurk dan) is net wat it wêze moat. Sa’t se oant no ta op it skildersdoek ferskinen is hawwe wy ús beppe echt net kennen. Op dy foto is sy in moaie, ripe frou fan miskien fjirtich jier, mar miskien ek wol fyftich jier. Aldens fyn ik tsjintwurdich mar min yn te skatten, foaral as se jonger binne as ús en dat binne op  dit stuit fierwei de measten.

Tryst datsto net it folle pûn hellest út blykber in seldsume oanbieding fan poerbêste gratis boeken, ek al binne se dan miskien hielendal dyn smaak net. Moatte wy ús no soargen meitsje om dy? Hast it wer ris te heech yn ’e holle? Moatte wy dy neisjen litte? Of sille wy it der foarearst mar op hâlde dat elk gewoanwei syn eigen smaak en nuvere riten hat? En do hast in pear nuvere fansels. Ik bin der wis fan dat heit him omdraait op of yn syn wolke fan jiskewille fier boppe ús. Dat útrekkene do ús heit syn sunichheid net meikrigen en opheind hast. Witst noch hoe’t er altyd mei in lyts stikje bôle oan it útein fan syn breames it lêste flutsje sjem út it potsje reage? En hoe’t er dan glimkjend sei er dat der noch foar minstens in kwartsje yn siet, sels as er it finaal skjin himmele hie? De man bikte bulten stien dy’t er foar neat fan ’e gemeente dagen oanien op syn âlde bakfyts thúsbrocht hie om sa sunich mooglik in tritich meter lange muorre te mitseljen tusken ús hiem en dy fan de keunstsinnige buorlju mei harren ferrikkewarre samling brûkte krystbeammen. Alle fiif kleuren stealtsjes ferve mong er om de kezinen yn ’e ferve te setten. Us heit, wist noch hoe’t er noait nije klean ha woe en fjirtich jier foar syn dea al sei dat er te âld wie foar in nije keuken en fierstente lang oan syn antike swart-wyt telefyzje hingen bleau en hoe’t er alle griente sels ferboude… Syn hiele hûs sels op syn foardielichst ferboude? En net allinnich sines? En hoe’t er jierrenlang abonnearre wie op sosjalistysk stichtlike útjeften fan de Arbeiderspers? En do, do litst sa’n oanbieding foar in Boek notabene samar sitte… Hast de oarloch net meimakke fansels.

‘Ien boek foar fiif euro, trije foar in tientsje.’ Ferline wike wie dit it kommersjele kredo by de ôfpriizge boeken yn ’e boekwinkel it doarp fierderop. En nee, der stie net in boek fan dy tusken, wol in nijsgjirrich Hollânsktalich debútboek fan in grif takomstich ferneamde skriuwer yn it Frysk. No kin in winkel yn Nederlân net samar in boek eigenmachtich yn ’e ramsj smite. Dit silsto ek wol witte, wy hawwe ommers in wet op de fêste boekepriis. De priis fan in nij boek wurdt fêststeld troch de útjouwer en alle ferkeapers moatte har dêr op hals en kiel oan hâlde. Nei minimaal twa jier mei de útjouwer de priis lykwols frijjaan en pas dan kin de boekferkeaper sels bepale hokker priis er foar dat boek hawwe wol. Mar wat de skriuwer dêr dan noch oan fertsjinnet? De Volkskrant hie ôfrûne sneon hjir in nijsgjirrich artikel oer. Wist dat fan tachtich prosint fan alle Nederlânsktalige boeken nei in jier minder as hûnderd eksimplaren ferkocht binne? En dat foar fyftich prosint fan de titels nei tsien jier dit noch sa is… Treurich dochs? Boeken yn it Hollânsk, jonge, dat is spek yn ’e hûnenêsten… It is mar goed dat Fryske titels folle better ferkeapje, mei troch de nea folpriizge sutelaksjes op ynstigaasje fan ús Wâldster doarpsgenoat Ferdinand de Jong. Nettsjinsteande dat snap ik no wêrom asto tsjintwurdich sa oan it skilderjen slein bist. Bist mei ien skilderij -foaral yn dyn ferneamd fluchdroegjende akrylferve- folle earder klear as mei in heul boek en boppedat kinst as selsstannich fisuele keunstner hjir sels de priis fan bepale. Mei ien skilderijke fan sis mar twahûndert euro hast al mear fertsjinne as yn tsien jier mei hûndert ferkochte Ale Alemas. Dyn histoarysk Wâldster winterskilderij, bygelyks, op in panieltsje fan 40 by 45, hat in fertroude yntegriteit dat generaasjes lang sa geef as kryt wêze sil. Mar hjir hoech ik dyn skilderwurk net te priizgjen, eins woe ik it ha oer dat bjusterbaarlik boek fan de skriuwer út ’e ramsj dêrt’tst de namme mar better fan ûnthâlde moatst: Jilt Jorritsma. Titel fan it boek: Was. Dat ‘was’ kinst lêze as ‘wat wie’, mar ek as ‘bijewaaks’. It soe wat wêze om dit boek yn in Fryske oersetting in sawat lyksoartich treflike titel meijaan te kinnen.

Wol ja, stapstiennen...

… And what is yóur claim to fame?,’ frege Larry my ûnferwachts, wylst wy nei in gearkomste fan ús team mei de professor ûnder happy hour yn de ús fertroude bar sieten. ‘All drinks -your pick’-, foar mar ien dollar, dat wiene nochris tiden. Tiid en plak: tusken fjouwer en fiif op in waarme freedtemiddei yn maaie 1982, downtown Plattsburgh, upstate New York. Ik ferslokte my yn myn topshelf whisky: fame, ikke?

Sjoch, sa giet soks. Ien fan de fjouwer boeken dy’t ik fan dy krije mocht foar ús jierdei wie Stapstiennen, fan Douwe Tamminga. Do ferteldest derby datst dizze gedichtebondel kocht hiest yn in kostlik antikwariaat yn Ljouwert, trouwens ek de trije oare boeken: Ik ha’t ris hân fan Ype Poortinga, mei Jan Hepkes (Wouda) syn fetste folksferhalen; De wrâld fan Brolsma, seis nijsgjirrige essees ûnder redaksje fan Doeke Sijens, oer in ferstoarne skriuwer wa syn naam my bekend wie, mar net folle mear; en fan Abe de Vries essees, sorry essays, oer de Fryske literatuer mei de wûnderlike -mar neitiid begrypbere- titel Identiteit en kowesturten. Ik kin dy sizze, broeder, in goed essee/essay bliuwt de muoite wurdich, ek mear as fyftjin jier nei dato. Kin ik noch in soad fan opstekke.

Jawis, Louis Leroy… Soe er ea ûlen sjoen ha yn en om syn katedraal oan ’e IJnzeleane yn Mildaam? Soe er ek petear hân ha mei fûgels, of hat er inkeld praten mei beammen?

No, as ik it dan leaver net mear oer de dea hawwe mei, dan mar oer in oare boech wat fierder sjoen. Wat betsjut tiid fan libben as wy de grinzen foarby tinke? Dizze dagen kom ik dan moai út by Louis Leroy. Sjochst him noch fytsen?

Dêr moatsto mei ophâlde, Lomme. Brûk dat wurd net! Moatst it net oproppe.  Nevernoait net. No kin ik my oars dyn nijste foby (of hobby?) oer dyn psychysk en fysysk ferfal wol in bytsje yntinke, dyn biberens en spanning, bekommernis en benaudens, eangsten en bangens en panyk en al soks sa mear. It is ommers algemien bekend dat de twadberne fan in twilling meastal no ien kear net de sterkste is. Op it stuit dat ik fan ús beiden mei sûnreade wangen de njoggenennjoggentich oantikje, dan hasto minstens de fiifennjoggentich bestippe. Dus wêr giet dit oer, jonge? By dy wei sette, blinders. It is inkeld in banaal wurdsje fan mar trije letters; de eangst foar dit fenomeen kinne en moatte wy net earnstich nimme. Dan binne der wol oare plakken op ‘e wrâld dêr’t de need heger of slimmer en dreger is.